KONCEPTI DHE NATYRA E TË DREJTAVE TË NJERIUT

Nga deklarata e miratuar në vitin 1993 gjatë Konferencës Botërore për të Drejtat e Njeriut në Vjenë, me rastin përvjetorit të 50-të të Deklaratës Universale për të Drejtat e Njeriut, si dhe nga rezolutat e miratuara nga Kombet e Bashkuara në vitin 1998, mund të vërehet se koncepti i të drejtave të njeriut, sot pranohet si një koncept universal. Disa skeptikë që dyshojnë në universalitetin e të drejtave të njeriut, duhet që ta kujtojnë faktin se shumë shtete të cilat janë gjeografikisht të kundërta, si Kina, Libani dhe Kili, gjatë pjesës së dytë të vitit 1940, kanë qenë mes atyre shteteve që kanë ndihmuar në hartimin e konceptit të tillë. Sidoqoftë, që nga ajo kohë, shumë shtete kanë shprehur përkrahjen e tyre për Deklaratën Universale për të Drejtat e Njeriut dhe kanë ratifikuar Paktin Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike (ICCPR), si dhe Paktin Ndërkombëtar për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore (ICESCR), të cilat bazohen në Deklaratën Universale. Në rastin e Konventës për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Grave (CEDAW), me gjithë rezervat e shumta, ajo është ratifikuar nga 177 shtete.



Si pikë fillestare e konceptit të të drejtave të njeriut është koncepti mbi dinjitetin e lindur dhe të patjetërsueshëm të të gjithë anëtarëve të familjes njerëzore, koncept i cili njihet në Deklaratën Universale dhe Paktet Ndërkombëtare të viteve 1966, të cilat njëkohësisht njohën edhe idealin e qenieve të lira njerëzore për të gëzuar lirinë nga frika dhe skamja dhe për të qenë të pajisur me të drejta të barabarta dhe të patjetërsueshme. Prandaj, të drejtat e njeriut janë universale dhe të patjetërsueshme, që do të thotë se aplikohen gjithkund dhe nuk mund t’i mohohen individit madje edhe nëse ai/ajo pajtohet për këtë. Ashtu siç ka theksuar Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së, Butros Butros Gali (Boutros Boutros-Ghali) në Konferencën Botërore të Vjenës për të Drejtat e Njerut të vitin 1993, “të drejtat e njeriut janë të drejta të lindura”.



Gjithashtu, të drejtat e njeriut janë të pandashme dhe reciprocikisht të varura. Mund të veçohen dimensione ose kategori të ndryshe të të drejtave të njeriut, siç janë: të drejtat civile dhe politike, siç janë liria e fjalës dhe e shprehjes, të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore, si e drejta në sigurim social, e cila duke pasur parasysh faktin se vendos obligime financiare mbi shtetin, duhet të “shikohen progresivisht”. Në të kaluarën, një kategori e caktuar e shteteve ose grupshteteve siç është grupi i shteteve komuniste, kanë shprehur preferencat e tyre ndaj të drejtave ekonomike, sociale dhe kulturore, në dallim prej Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe shteteve anëtare të Këshilit të Evropës, të cilët kanë përkrahur pikërisht të drejtat civile dhe politike. Sidoqoftë, në vitin 1968, gjatë Konferencës Botërore për të Drejtat e Njeriut në Teheran, dhe në vitin 1993, gjatë Konferencës Botërore për të Drejtat e Njeriut në Vjenë, ky debat joproduktiv është adresuar në atë mënyë që, është vendosur se të dy këto kategori ose dimensione të të drejtave të njeriut kanë rëndësi të barabartë. Në Teheran më 1968, këto të drejta janë deklaruar si të pandashme dhe reciprocikisht të varura, pasi që gëzimi i plotë i të drejtave ekonomike, sociale dhe kulturore, vështirë mund të realizohet pa gëzimin e të drejtave civile e politike dhe vice versa.



Gjatë viteve të 1980-ta është miratuar edhe një kategori plotësuese e të drejtave të njeriut, ku bëjnë pesë e drejta për paqe, e drejta për zhvillim dhe e drejta për mjedis. Këto të drejta ofrojnë një kornizë të domosdoshme për gëzimin e gjitha të drejtave tjera. Sidoqoftë, nuk ekziston ndonjë kushtëzim lidhur me atë se një kategori e caktuar e të drejtave të njeriut është parakusht për ekzisitimin e kategorisë tjetër. Të drejtat nga kjo kategori më së miri përkshkruhen si të drejta solidare, sepse kërkojnë bashkëpunim ndërkombëtar dhe qëllimi i tyre është ndërtimi i solidaritetit.



Deri sa të drejtat e njeriut janë të drejta të të gjithë individëve, pa marrë parasysh se a e kanë apo jo shtetësinë e një vendi përkatës, të drejtat e shtetasve, siç janë p.sh. e drejta për të votuar dhe për të qenë i votuar ose e drejta për të pasur qasje në shërbimet publike të atij vendi, janë të drejta fundamentale që ekskluzivisht u garantohen shtetasve të një vendi konkret.



Gjithashtu, të drejat e njeriut duhet të dallohen nga të drejtat e minoriteteve, që janë të drejta të anëtarëve të një grupi me karakteristika të veçanta etnike, fetare ose gjuhësore. Qoftë individualisht ose në grup, ata kanë të drejtë të gëzojnë kulturën e tyre, të predikojnë dhe praktikojnë besimin e tyre, dhe të përdorin gjuhën e tyre (Neni 27 i ICCPR). Lidhur me këtë, rregulla më të hollësishme gjenden në instrumentet rajonale të Evropës për të drejtat e njeriut.



Një vëmendje e posaçme u është kushtuar të drejtave të popujve autoktonë. Që nga viti 1982, Grupi Punues i OKB-së për Popujt autoktonë shqyrton mënyrat për promovimin dhe mbrojtjen e të drejtave të tyre, e në veçanti atyre të drejtave që kanë të bëjnë me marrëdhënien e tyre me tokat.

Tashmë, një Deklaratë për të Drejtat e Popujve Autoktonë është hartuar, por ende nuk është miratuar, deri sa Organizata Ndërkombëtre e Punës (ILO), duke rishikuar një deklaratë të mëhershme, në vitin 1989 miratoi Konventën Nr. 169 lidhur me “Popujt Autoktonë dhe Popujt e Fiseve në Shtetet e Pavarura”. Në vitin 2001, OKB-ja ka emëruar Raportuesin Special për të drejtat e njeriut dhe liritë fundamentale të popujve autoktonë. Në vitin 2000, duke marrë parasysh rekomandimin e Konferencës Botërore të Vjenës për të Drejtat e Njeriut të vitit 1993, është themeluar “Forumi i Përhershëm për Çështjet Autoktone”, si një autoritet ndihmës i Këshillit Ekonomik dhe Social (ECOSOK), i cili për herë të parë është mbledhur në vitin 2002. Gjithashtu, Komisioni Afrikan për të Drejta të Njeriut dhe të Popujve, ka themeluar një Grup Punues për popujt autoktonë.



Sot, koncepti i të drejtave të njeriut është globalisht i pranuar dhe si i tillë shërben si bazë e bashkësisë ndërkombëtare të shteteve, organizatave ndërkombëtare dhe lëvizjeve shoqërore, të cilët e konsiderojnë veten si pjestarë të shoqërisë ndërkombëtare. Siç mund të shihet nga përpjekjet e Bashkimit Evropian dhe Këshillit të Evropës, në veçanti në rastet kur kemi të bëjnë me pranimin e anëtarëve të ri, të drejtat e njeriut, mund të jenë gjithashtu, mjete të cilat njerëzit mund t’i përdorin si instrumente për transformime shoqërore, qoftë në nivel kombëtar, qoftë në nivel rajonal. Sidoqoftë, me qëllim që të drejtat e njeriut të marrin efektin transformues, përdorimi i tyre si instrumente për ndryshime varet nga njohuria, të kuptuarit dhe gatishmëria e vetë popujve që t’i përdorin si të tilla.



Koncepti tradicional i të drejtave të njeriut është kritikuar nga feministet me aryetimin se, nuk reflekton në mënyrë të drejtë barazinë mes grave dhe burrave dhe për mungesën e trajtimit gjinor. Konferencat Botërore të Grave dhe hartimi i Konventës për Eliminimin e të Gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Grave, kanë kontibuar, inter alia, për qasjen e trajtimit gjinor të të dejtave të grave, gjë që është reflektuar edhe në Deklaratën e OKB-së Kundër Dhunës ndaj Grave dhe në draftin e protokolit të Kartës Afrikane për të Drejtat e Njeriut dhe Popujve ( Moduli për të Drejtat e Grave). Është me rëndësi të theksohet se, instrumentet për të drejtat e njeriut paraqesin një koncept të ri politik dhe social, të cilat i pranojnë gratë si qenie njerëzore plotësisht të barabarta me të tjerët.



Disa shtete, duke përdorur si argumente ekzistimin e veçorive historike, fetare dhe kulturore, deklarojnë se të drejtat e njeriut nuk mund të aplikohen ndaj grave në mënyrë të njëjtë si ndaj të tjerëve. Deklarata dhe Plani Veprues i Konferencës Botërore të Vjenës, kanë pranuar ekzistimin e qasjeve të ndryshme të bazuara në faktorë historikë, fetarë dhe kulturor në procesin e jetësimit të të drejtave të njeriut, por në të njëjtën kohë kanë theksuar obligimin e të gjitha shteteve për implementimin e të gjitha drejtave. Prandaj ekzistimi i dallimeve kulturore dhe fetare nuk mund të përdoret si arsyetim për mosimplementimin e plotë të obligimeve ndërkombëtare për të drejtat e njeriut. Kjo nënkupton se duhet të merret parasysh edhe konteksti kulturor. Dialogu për civilizimet, i cili aktualisht është duke u zhvilluar në Kombet e Bashkuara, ka për qëllim pikërisht, pranimin e vlerave pozitive që dalin nga dallimet e civilizimeve, pa ofruar arsyetim për mospërmbushjen e obligimeve të tyre. Pozita e femrave brenda disa kulturave, është një nga çështjet më të vështira që duhet të jetë pjesë e çdo agjende të diskutimeve.