hidherimi dhe zija tek femijet 2

Individualiteti i fëmijës dhe përvojat e mëparshme
Këta faktorë ndikojnë mjaft në proçesin e zisë. Disa fëmijë e përballojnë realitetin më lehtë dhe janë më pak të ndjeshëm. Niveli i pjekurisë emocionale, humbjet e mëparshme dhe historia e ndarjeve të mëparshme nga të rriturit mund të ndikojnë në mënyrë të konsiderueshme në proçesin e zisë. Ai do të zbutet, në rast se i rrituri kupton dhe pranon hidhërimin e fëmijës.



Këshilla për prindërit
Në mënyrë që prindi të plotësojë nevojat e fëmijës, është e nevojshme t’u mësohet atyre për reagimet e fëmijëvë ndaj humbjes, të përgatiten për pyetje dhe të këshillohen si të kujdesen për fëmijën në një rrethanë të tillë. Ndihma më e madhe që ata mund t’u japin fëmijëve të tyre, është kujdesi i mjaftueshëm për vete, në mënyrë që pranimi i asaj që ndodhi, nuk do të pengojë zinë e fëmijës.



Si t’i thuhet fëmijës për vdekjen
Këshillohet që kjo të bëhet nga njëri prej prindërve të dikujt, që është i afërt me fëmijën. Koha duhet të zgjidhet me kujdes dhe fëmijës duhet t’i jepet mundësia të përgatitet psikologjikisht. Të rriturit duhet të ulen dhe ta marrin fëmijën në prehër e t’i thonë: “dua të të përgatis për një lajm të keq. Ka ndodhur një aksident dhe babai është plagosur. Na thanë se ai ka vdekur mënjëherë”. Mesazhi duhet të bazohet në fakte të njohura dhe të sakta. Reagimet e fëmijës mund të jenë të ndryshme dhe të rriturit duhet të jenë të përgatitur për këtë. Fëmijës duhet t’i thuhet të qajë, në qoftë se do dhe t’i jepet një ngushëllim fizik si p.sh. duke e shtrënguar.



Të lejohet fëmija të marrë pjesë në ritet
Ndonëse opinionet profesionale ndryshojnë, përgjithësisht, këshillohet që fëmija të marrë pjesë në ritet. Ato ndihmojnë në pranimin e realitetit të vdekjes, ulin imagjinatën, përforcojnë proçesin e hidhërimit dhe na japin mundësi të shprehim në mënyrë simbolike hidhërimin tonë dhe të ndërtojmë rrethanat ‘kaotike’. Të rriturit duan t’i mbrojnë fëmijët dhe shpesh i përjashtojnë nga ritet. Por fëmijët, ashtu sikundër të rriturit, kanë nevojë të merren konkretisht me proçesin e zisë dhe jo të mohojnë realitetin. Mëgjithatë, fëmijët duhet të përgatiten mirë, t’u shpjegohet gradualisht dhe me hollësi çfarë do të ndodhë dhe të jenë të shoqëruar nga një i rritur ( jo nga prindi në zi), më pas të jënë në gjëndje të përpunojnë përshtypjet. Këshillohet të inkurajohen shprehje konkrete të hidherimit të lejohen fëmijët të sjellin lule, një letër, lodër ose vizatim arkivoli. Fëmijët mund të pyeten për fjalët e fundit që duan t’i drejtojnë njeriut të vdekur. ‘Çfarë do të thuash ti, meqenëse e di që kjo është dita e fundit që takoheni’? Këshillohet që pas funeralit të flitet për përshtypjet. Në rast se fëmija nuk dëshiron të jëtë i pranishëm, ai nuk duhet detyruar. Këshillohet që kufoma e njëriut të vdekur ( në rast se ai nuk është plagosur ose nuk është dëmtuar rëndë) të shihet. Eshtë më lehtë të përballohet një tablo konkrete, sesa një tablo e përfytyruar. Në rast se kufoma digjet, fëmijës duhet t’i shpjegohet se tani trupi nuk ndien gjë dhe do të kthehet në hi. Ka studime që trëgojnë se fëmijët që nuk janë ndihmuar dhe nuk janë përgatitur për funeralin, kanë pasur vështirësi në sjellje për një periudhe kohe mbas vdekjes së njeriut të dashur.





Si të kujdesemi për nevojat e fëmijës
Komunikimi i hapur dhe i drejtpërdrejtë sipas moshës së fëmijës dhe mirëkuptimi janë faktorë në kujdesin për nevojat e fëmijës. Fëmijët, zakonisht, e kuptojnë shumicën e gjërave pa ua thënë. Ka rëndësi të rivendoset ritmi i zakonshëm i jetës së fëmijës pas vdekjes. Fëmijës duhet t’i thuhet se do të jëtë gjithmonë dikush që do të kujdeset për të. Fëmija duhet të marrë pjesë në paketimin e sendeve të të vdekurit. Kjo është e dhimbshme, por është pjesë e natyrshme e proçesit te zisë. Nganjëherë prindi, që mbetet gjallë fsheh ndjenjat dhe bëhet kështu një shëmbull i keq për fëmijën. Duke pranuar emocionet tona, ne rritim aftësinë për të përballuar humbjen në të ardhmën. Duke bërë pyeje fëmija tregon se gradualisht ai kupton se c’domethënë vdekje. Mëgjithëse të rriturit mund ta quajnë të vështirë, ky proçes parandalon ngarkesën e imagjinatës së fëmijës, që mund të çojë në një shqetësim. Nuk duhet ngulur këmbë që fëmija të flasë për të vdekurin. Përkundrazi, fëmija duhet të këtë më shumë mundësi për t’i shprehur ndjënjat në mënyra të tjera, si: duke vizatuar ose duke luajtur. Biseda e hapur ndërmjet anëtarëvë të familjes është mënyra më e mirë, për të shprehur këto emocione. Sjelljet e tërhëqura dhe pa komunikim, nga ana e fëmijës, mund të pakësohen, duke inkurajuar fëmijën të vazhdojë veprimtarinë e zakonshme ditore. Fëmija duhet të shkojë në shkollë sa më shpejt të jëtë e mundur. Eshtë e rëndësishme që mësuesit të njoftohen për humbjen e një prindi, në mënyrë që ata të reagojnë si duhet. Fëmija nuk duhet të largohet nga prindi që mbetet. Do të ishte shumë më e dobishme, madje që gjyshja ose një teze të shkonte në shtëpinë e fëmijës se sa ta merrte atë me vete. Nganjëherë është mirë të lihet drita ndezur natën dhe dera e dhomës së fëmijës e hapur, ose, në rast se fëmija është I vogël, të lejohet edhe ai të flerë në shtratin e prindit për një kohë të shkurtër, deri sa t’i largohet frika fëmijës, vetmia dhe trishtimi. Sidoqoftë, qëllimi kryesor duhet të jetë që fëmija të kthehet sa më parë në jetën normale. Fëmijëve duhet t’u mësohet se nuk është e nevojshme që ata të sillen si të rriturit. Ata mund të sillen si të dëshirojnë dhe nuk është e nevojshmë të jenë të trishtuar gjithë kohën. Mbasi ka përjetuar vdekjen, fëmija kalon katër faza të hidherimit:





1. Pranimi i realitetit të humbjes
Fëmija duhet të pranojë se njeriu i dashur ka vdekur dhe nuk do të kthehet më. Po të mos bëhet kjo dhe po të mos pranohet realiteti i vdekjes, atëherë nderhyhet në proçesin e shërimit të dhimbjes. Prindërit që humbin një fëmijë, shpesh nuk ndryshojnë asgjë në dhomën e fëmijës dhe pretendojnë se fëmija është endë i gjallë. Kjo është e pranueshme për një kohë të shkurtër, por, në rast se kjo zgjat për shumë vjet, ajo kthehet në mohim. Përkundrazi, ka një mungesë të pranimit të kuptimit të humbjes (“Sidoqoftë ai ishte një baba i keq”). Ka një dëshirë të fortë edhe te të rriturit se, në një farë mënyre, ata do të bashkohen me njeriun e vdekur. Në shumicën e njerëzve kjo fazë nuk zgjat shumë. Mëgjithatë, në rast së zgjat me disa persona për shumë vjet, njeriu nuk është në gjëndje të kalojë fazën tjetër të proçesit të hidherimit dhe emocionalisht mbetet i hutuar.





2. Ndjenja e dhimbjes dhe e hidherimit
Në rast se shprehja e hidherimit nuk lejohet ose ndrydhet, proçesi i zisë zgjatet dhe veshtirësohet. Pas këshillës së shokut, “Ti nuk ke pse të mbash zi në këtë mënyrë”, mund të fillojë mohimi i humbjes. Duke sjellë vazhdimisht në mëndje kujtime të këndshme dhe të ngrohta për njeriun e vdekur, kjo e ul përkohësisht dhimbjen, por ata që vazhdimisht shmangin ndjenjën e çdo lloj dhimbjeje, më në fund mund të përjetojnë depresionin (Bowlby, 1980). Njerëzit mund të ndihmohen duke i këshilluar dhe duke i mbështetur që të mos e shmangin ndjenjën e dhimbjes dhe të keqardhjes për gjithë jetën.



3. Përshtatja në jetë, pa njeriun që mungon
Kjo fazë nënkupton gjëra të ndryshme për njerëz të ndryshëm, në varësi të marrëdhenieve që ka pasur njëriu me të vdekurin. Të vejave zakonisht u duhet të mësohen (normalisht kjo kohë zgjat 3 muaj), si të jetojnë pa burrin e tyre, të jetojnë vetëm, të kujdesen për fëmijët e tyre, të zgjidhin problëmet ekonomike etj. Ato kuptojnë së çfarë përbënte njëriu i vdekur për to, vetëm atëhëre kur ai nuk është më. Mekanizmi i rivlerësimit të humbjes shpesh ka efekt pozitiv sepse njëriu që ka pësuar humbjen fillon të jetojë jetën më pozitivisht dhe ta vlerësojë atë më shumë. Shmangia nga kjo fazë mund të ketë, si pasojë, ndjenjat e pafuqisë dhe të paaftësisë për të zotëruar aftësi të reja.



4. Zgjidhja
Faza e fundit e proçesit të zisë është zbutja e ndjenjave dhe kalimi i energjivë emocionale tek njerëz të tjerë dhe tek bashkësia. Ndonjëher ky riorientim i energjive të tyre emocionale, konsiderohet si , tradheti ndaj personit që ka vdekur. Por ky është vetëm një shfajësim, për të shmangur krijimin e marredhenieve të reja dhe për të ecur përpara ne jetën e tyre. Arritja e kësaj faze është e veshtirë për shumicën e njerëzve.



Kur duhet kërkuar ndihma profesionale
Duhet kërkuar në ato raste kur fëmija ka qenë dëshmitar në vrasjen ose në turturimin ë njeriut të dashur dhe në rast se fëmija ndjehet fajtor për të vdekurin (kujdesi për motrën ose gjyshen , kur njeriu ka vdekur). Në këtë rast fëmija mund të përjetojë një hidherim shumë të madh, ndryshime në personalitet dhe një ndjenjë të madhe faji. Në punën me fëmijët e pikëlluar duhet bërë dallim midis pasojave të traumës dhe atyre të humbjes. Së pari duhet trajtuar aspekti traumatik i humbjes, përpara se të merremi me proçesin e pikëllimit. Shumë fëmijë kanë vështirësi në proçesin e pikëllimit (zisë) të cilat janë të lidhura më frikën rreth vdekjes dhe rrethanat që e shkaktuan atë. Pra gjithsesi fillimisht duhen trajtuar aspektet traumatike, para se të merremi më vetë hidherimin. Ndihma profesionale mund të konsistojë si me zgjidhjen e frikës ndaj vdekjes ashtu edhe me proçesin e pikëllimit. Ndihma profesionale nevojitet edhe atëherë kur fëmija ndjehet shumë i trishtuar, më depresion, i tërhequr, i painteresuar për mjedisin dhe për shkollën, jashtëzakonisht i hidheruar, tepër agresiv etj.